نویسنده: حمیده خلیلی
مقاله حاضر به بررسی اعضای خاندان پهلوی می‌پردازد. زندگی‌نامه‌ی دختران و پسران رضاشاه و محمدرضا پهلوی به صورت خلاصه بیان می‌گردد.
مقدمه
کودتای سوم اسفند 1299 را می‌توان از مهمترین وقایع سرنوشت ساز ایران دانست . کودتا با حمایت کامل انگلستان صورت گرفت و نقطه صعود رضاخان میرپنج ملقب به سردار سپه از همین جا آغاز شده و نهایتا به آنجا می‌انجامد که رضا خان میرپنج که تا یک سال قبل از کودتا افسر قزاق ساده‌ای بیش نبود و حتی خواب آن را هم نمی‌دید که روزی به مقام رئیس‌الوزرایی برسد، تاج سلطنت بر سر می‌گذارد و فصلی جدید از حکومت خودکامه را با نام دودمان پهلوی در تاریخ کشور می‌گشاید که طی مدت 57 سال به جای وابستگی به ملت ، میهن و خاستگاه و دین و آیین خود چشم به قبله فرنگ دوخته و هر آنچه بیگانه صاحب نفوذ امر می‌نمود بدون چون و چرا انجام می‌داد.
شاید اوضاع در هم ریخته ایران و انزواطلبی رجال دوران پایانی قاجاریه که همگی آرامش را بر هرج و مرج و آشوب ترجیح می‌دادند بیش از سایر عوامل در روی کار آمدن رضا شاه پهلوی کمک کرده است.
رضا شاه
در 24 اسفند 1256 در روستای آلاشت از توابع سواد کوه به دنیا آمد . پدرش «داداش بیگ» یاور فوج سواد کوه بوده است و پدران او نیز نظامی بوده‌اند و مادرش «نوش‌آفرین» اهل تهران بود. مرگ پدرش در 40 روزگی وی موجب شد که مادرش به تهران بازگردد . رضا و مادرش در محله سنگلج در نداری و تهی‌دستی زندگی می‌کردند . مخارج زندگی آنان تا 7 سالگی توسط سرهنگ ابوالقاسم آیرملو و پس از مرگ وی توسط سرتیپ نصرالله خان آیرم تأمین می‌گشت. (1)
از سن 12 سالگی وارد فوج سواد کوه شد . از همین زمان است که دوران نظامی زندگی وی آْغاز می‌شود و بتدریج مدارج نظامی را طی کرد . تا اینکه به سال 1299 پس از کودتای معروف سوم اسفند که با هماهنگی سید ضیاء و ژنرال آیرونساید انجام شد با لقب سردار سپهی به وزارت جنگ منصوب می‌شود و تا سال 1302 این سمت را حفظ می‌کند.
از سال 1302 رضا خان به نخست‌وزیری منصوب شد و سرانجام با تشکیل مجلس مؤسسان در 21 آذر 1304 و اعلام انقراض سلسله قاجاریه، رضاخان خود را شاه نامید. مراسم تاجگذاری در 4 اردیبهشت 1305 انجام شد . (2)
با وقوع جنگ جهانی دوم ، ایران توسط شوروی و انگلیس در سوم شهریور 1320 اشغال شد و رضا شاه تحت نظر نیروهای بریتانیایی از بندرعباس با کشتی از ایران تبعید شد. او را ابتدا به جزیره موریس منتقل شد و سپس در افریقای جنوبی در شهر ژوهانسبورگ تحت نظر قرار گرفت و در همانجا درگذشت.
پیکر رضا شاه را پس از مرگ به مصر بردند . در اردیبهشت 1329 جنازه وی به ایران آمد و با تشریفات رسمی در حرم حضرت عبدالعظیم دفن شد . گفته می‌شود که در 24 دیماه 1357 جسد وی به همراه جسد پسرش علیرضا توسط محمدرضا ابتدا به لس آنجلس و سپس به مصر منتقل شده است. (3)
کودتای سوم اسفند 1299 را می‌توان از مهمترین وقایع سرنوشت ساز ایران دانست . کودتا با حمایت کامل انگلستان صورت گرفت و نقطه صعود رضاخان میرپنج ملقب به سردار سپه از همین جا آغاز شده و نهایتا به آنجا می‌انجامد که رضا خان میرپنج که تا یک سال قبل از کودتا افسر قزاق ساده‌ای بیش نبود و حتی خواب آن را هم نمی‌دید که روزی به مقام رئیس‌الوزرایی برسد، تاج سلطنت بر سر می‌گذارد و فصلی جدید از حکومت خودکامه را با نام دودمان پهلوی در تاریخ کشور می‌گشاید که طی مدت 57 سال به جای وابستگی به ملت ، میهن و خاستگاه و دین و آیین خود چشم به قبله فرنگ دوخته و هر آنچه بیگانه صاحب نفوذ امر می‌نمود بدون چون و چرا انجام می‌داد.
شاید اوضاع در هم ریخته ایران و انزواطلبی رجال دوران پایانی قاجاریه که همگی آرامش را بر هرج و مرج و آشوب ترجیح می‌دادند بیش از سایر عوامل در روی کار آمدن رضا شاه پهلوی کمک کرده است.
رضا شاه
در 24 اسفند 1256 در روستای آلاشت از توابع سواد کوه به دنیا آمد . پدرش «داداش بیگ» یاور فوج سواد کوه بوده است و پدران او نیز نظامی بوده‌اند و مادرش «نوش‌آفرین» اهل تهران بود. مرگ پدرش در 40 روزگی وی موجب شد که مادرش به تهران بازگردد . رضا و مادرش در محله سنگلج در نداری و تهی‌دستی زندگی می‌کردند . مخارج زندگی آنان تا 7 سالگی توسط سرهنگ ابوالقاسم آیرملو و پس از مرگ وی توسط سرتیپ نصرالله خان آیرم تأمین می‌گشت. (1)
از سن 12 سالگی وارد فوج سواد کوه شد . از همین زمان است که دوران نظامی زندگی وی آْغاز می‌شود و بتدریج مدارج نظامی را طی کرد . تا اینکه به سال 1299 پس از کودتای معروف سوم اسفند که با هماهنگی سید ضیاء و ژنرال آیرونساید انجام شد با لقب سردار سپهی به وزارت جنگ منصوب می‌شود و تا سال 1302 این سمت را حفظ می‌کند.
از سال 1302 رضا خان به نخست‌وزیری منصوب شد و سرانجام با تشکیل مجلس مؤسسان در 21 آذر 1304 و اعلام انقراض سلسله قاجاریه، رضاخان خود را شاه نامید. مراسم تاجگذاری در 4 اردیبهشت 1305 انجام شد . (2)
با وقوع جنگ جهانی دوم ، ایران توسط شوروی و انگلیس در سوم شهریور 1320 اشغال شد و رضا شاه تحت نظر نیروهای بریتانیایی از بندرعباس با کشتی از ایران تبعید شد. او را ابتدا به جزیره موریس منتقل شد و سپس در افریقای جنوبی در شهر ژوهانسبورگ تحت نظر قرار گرفت و در همانجا درگذشت.
پیکر رضا شاه را پس از مرگ به مصر بردند . در اردیبهشت 1329 جنازه وی به ایران آمد و با تشریفات رسمی در حرم حضرت عبدالعظیم دفن شد . گفته می‌شود که در 24 دیماه 1357 جسد وی به همراه جسد پسرش علیرضا توسط محمدرضا ابتدا به لس آنجلس و سپس به مصر منتقل شده است. (3)
رضا پهلوی، بنیانگذار رژیم پهلوی
همسران رضا شاه
رضا خان قبل از ازدواج با مادر محمدرضا شاه ، زمانی که واحدش در همدان مستقر بود با زنی ازدواج می‌کند به نام صفیه و از او صاحب یک دختر می‌شود به نام همدم‌السلطنه. رضا خان با این زن همدانی بیشتر از یک سال زندگی نکرد و او را طلاق داد . (4)
رضاخان پس از آن، با تاج‌الملوک آیرملو ازدواج کرد . وی دختر تیمورخان آیرملو از خاندان مهاجر و از خوانین بزرگ سوادکوه بود که مقام میرپنجی داشت . رضا شاه از وی صاحب 4 فرزند شد : خدیجه که بعدها به شمس‌الملوک ملقب گشت ، محمدرضا و زهرا ( که بعدها به اشرف‌الملوک ملقب گشت ) و علیرضا.
در سال 1306 رضا شاه با ملکه توران ( از خانواده‌های رجال قاجاری ) ازدواج کرد ، این ازدواج به دور از چشم تاج‌الملوک صورت گرفت . اما به محض اطلاع از ازدواج مجدد رضا شاه دست به مخالفت شدید زد و سرانجام توطئه‌ها و دسیسه چینی‌های تاج‌الملوک موجب شد که رضا شاه ملکه توران را که زنی زیبارو و نیز از زنان تحصیل کرده دوران خود بود طلاق داد . رضا شاه از وی صاحب یک فرزند به نام غلامرضا شد .(5)
و سرانجام آخرین همسر رضا شاه عصمت‌الملوک دولتشاهی دختر مجلل‌الدوله نواده فتحعلی شاه قاجار بود . وی محبوبترین همسر رضا شاه بود و سادگی و حرف شنوی او باعث شد که این محبوبیت تا آخر عمر رضا شاه حفظ شود . فرزندان رضا شاه از عصمت عبارت بودند از عبدالرضا ، احمدرضا ، محمودرضا ، حمیدرضا و فاطمه . (6)
دختران رضا شاه
شمس پهلوی
متولد 1296 و اولین فرزند رضا شاه و ملکه تاج‌الملوک است . وی به دستور پدر با فریدون جم ازدواج کرد و پس از تبعید رضا شاه از ایران از او جدا شد و در سال 1322 با ویولن زنی به نام عزت‌الله مین باشیان آشنا شد و در سال 1324 در قاهره با او ازدواج کرد . همسر جدید شمس نام خود را به مهرداد پهلبد تغییر داد . پهلبد به سال 1343 به وزارت فرهنگ و هنر منصوب شد و تا پیروزی انقلاب در این سمت باقی ماند . شمس در 10 اسفند 1374 در 78 سالگی درگذشت و طبق آیین مسیح به خاک سپرده شد . (7)
رضا خان قبل از ازدواج با مادر محمدرضا شاه ، زمانی که واحدش در همدان مستقر بود با زنی ازدواج می‌کند به نام صفیه و از او صاحب یک دختر می‌شود به نام همدم‌السلطنه. رضا خان با این زن همدانی بیشتر از یک سال زندگی نکرد و او را طلاق داد . (4)
رضاخان پس از آن، با تاج‌الملوک آیرملو ازدواج کرد . وی دختر تیمورخان آیرملو از خاندان مهاجر و از خوانین بزرگ سوادکوه بود که مقام میرپنجی داشت . رضا شاه از وی صاحب 4 فرزند شد : خدیجه که بعدها به شمس‌الملوک ملقب گشت ، محمدرضا و زهرا ( که بعدها به اشرف‌الملوک ملقب گشت ) و علیرضا.
در سال 1306 رضا شاه با ملکه توران ( از خانواده‌های رجال قاجاری ) ازدواج کرد ، این ازدواج به دور از چشم تاج‌الملوک صورت گرفت . اما به محض اطلاع از ازدواج مجدد رضا شاه دست به مخالفت شدید زد و سرانجام توطئه‌ها و دسیسه چینی‌های تاج‌الملوک موجب شد که رضا شاه ملکه توران را که زنی زیبارو و نیز از زنان تحصیل کرده دوران خود بود طلاق داد . رضا شاه از وی صاحب یک فرزند به نام غلامرضا شد .(5)
و سرانجام آخرین همسر رضا شاه عصمت‌الملوک دولتشاهی دختر مجلل‌الدوله نواده فتحعلی شاه قاجار بود . وی محبوبترین همسر رضا شاه بود و سادگی و حرف شنوی او باعث شد که این محبوبیت تا آخر عمر رضا شاه حفظ شود . فرزندان رضا شاه از عصمت عبارت بودند از عبدالرضا ، احمدرضا ، محمودرضا ، حمیدرضا و فاطمه . (6)
دختران رضا شاه
شمس پهلوی
متولد 1296 و اولین فرزند رضا شاه و ملکه تاج‌الملوک است . وی به دستور پدر با فریدون جم ازدواج کرد و پس از تبعید رضا شاه از ایران از او جدا شد و در سال 1322 با ویولن زنی به نام عزت‌الله مین باشیان آشنا شد و در سال 1324 در قاهره با او ازدواج کرد . همسر جدید شمس نام خود را به مهرداد پهلبد تغییر داد . پهلبد به سال 1343 به وزارت فرهنگ و هنر منصوب شد و تا پیروزی انقلاب در این سمت باقی ماند . شمس در 10 اسفند 1374 در 78 سالگی درگذشت و طبق آیین مسیح به خاک سپرده شد . (7)
شمس پهلوی در وسط، محمدظاهرشاه،پادشاه افغانستان و همسرش در طرفین. ۲۸شهریور۱۳۴۲تهران
اشرف پهلوی
وی همزمان با محمدرضا پهلوی در 4 آبان 1298 در تهران متولد شد. به دستور پدرش با علی قوام ازدواج کرد که بعد از تبعید رضا شاه از ایران از او جدا شد . (8) او از این ازدواج صاحب یک پسر به نام شهرام شد . (9) پس از مدتی وی با فردی مصری به نام احمد شفیق آشنا شد و خواستار ازدواج با او گردید . موافقت محمدرضا با ازدواج وی سبب ناراحتی ملک فاروق شد که این ازدواج را مغایر با شئون خانواده‌های سلطنتی مصر و ایران می‌دانست اما محمدرضا به آن اعتنایی نکرد . (10)
اشرف از احمد شفیق دارای دو فرزند شد : شهریار شفیق که افسر نیروی دریایی بود و پس از انقلاب در پاریس ترور شد و یک دختر به نام آزاده شفیق که فساد و جاه‌طلبی را از مادرش به ارث برده است.
اشرف قبل از ازدواج با احمد شفیق مدتی عاشق هوشنگ تیمورتاش (فرزند عبدالحسین تیمورتاش)بود. عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار رضا شاه بود که به دستور رضا شاه به قتل رسید. محمدرضا به همین علت با ازدواج آنها مخالفت کرد . به هر حال اشرف پس از جدایی از احمد شفیق در پاریس عاشق فردی به نام مهدی بوشهری ( از خانواده بزرگ و ثروتمند بوشهری) شد و با وی ازدواج کرد. هر چند پس از مدتی از وی نیز بیزار شد. اما بوشهری فرد زرنگی بود و هر چند اسما شوهر اشرف بود کاری به کار او نداشت و رهایش کرد و اشرف این وضع را پسندید . بوشهری نیز به بهانه‌های مختلف پول زیادی هزینه می‌کرد. او در پاریس و در شرکت " ایران ایر " شغل مهمی گرفت و به همین بهانه از محمدرضا پول کلانی دریافت می‌کرد. او با این تمهیدات تا پیروزی انقلاب شوهر اشرف ماند . اشرف از بوشهری فرزندی ندارد . (11)
در دربار هیچکس در قماربازی به پای اشرف نمی‌رسید ، او در اواخر عمر رژیم بیشتر اوقات خود را در قمارخانه‌های اروپایی می‌گذراند. او همچنین در قاچاق مواد مخدر شهرتی جهانی داشت .(12) علاوه بر آن در قاچاق عتیقه نیز دست داشت و پسرش شهرام سردسته قاچاقچیان عتیقه بود .(13)
اشرف پهلوی، سخنرانی در سازمان ملل متحد، اسفند۱۳۴۷
فاطمه پهلوی
دختر دیگر رضا شاه فاطمه، دهمین فرزند وی و چهارمین فرزند او با عصمت‌الملوک متولد 1317 هـ. ش است . وی در ایران و بصورت ناقص در بیروت امریکا ادامه تحصیل داد . در سال 1327 با وینسنت هیلر امریکایی ازدواج کرد . فاطمه از او دو پسر داشت به نامهای کیوان و داریوش . در مرداد 1338 از او طلاق گرفت و در آبان همان سال با ارتشبد محمد خاتمی ازدواج کرد و از او نیز صاحب یک پسر شد و از آن پس خاتمی عضو مؤثری در خانواده پهلوی گردید .
وی بعد از سال 1357 مدتی ساکن پاریس بود و سرانجام در سال 1366 در سن 58 سالگی در پاریس درگذشت .
از راست امير اسدالله علم ، فاطمه پهلوي ، اينديراگاندي و ارتشبد خاتم همسر فاطمه
پسران رضا شاه
علیرضا پهلوی
پنجمین فرزند رضا شاه و آخرین فرزند رضا شاه و ملکه تاج‌الملوک در سال 1301 ش به دنیا آمد . وی در سال 1315 وارد دانشکده افسری شد و در سال 1320 به همراه پدر به تبعیدگاهش رفت و تا زمان مرگ در کنار او بود . در سال 1323 وارد ارتش فرانسه شد و در سال 1326 به ایران بازگشت ، وی پیش از بازگشت به ایران در پاریس با یک بیوه لهستانی به نام "کریستیانه شولوسکی" ازدواج کرد و از او صاحب پسری شد که اسمش را "علی پاتریک" گذاشتند.(14)
علیرضا از نطر خصال و شخصیت شباهت تام و تمامی به رضا خان داشت . وی در سال 1323 زمانی که شایعه والیعهدی او به دلیل بچه‌دار نشدن شاه و ثریا اسفندیاری بر سر زبان‌ها بود و در یک سانحه هوایی کشته شد . (15)
از راست رضاخان، شمس و علیرضاپهلوی
غلامرضا پهلوی
ششمین فرزند و سومین پسر و تنها فرزند رضا شاه پهلوی از بطن ملکه توران امیرسلیمانی در 25 اردیبهشت 1302 در تهران به دنیا آمد . وی پس از تحصیل مقدمات به همراه برادران ناتنی‌اش ( عبدالرضا ، احمدرضا و محمدرضا پهلوی ) برای ادامه تحصیل به مدرسه لروزه سوئیس فرستاده شد و پس از اتمام تحصیل به ایران بازگشت و به خواست پدر وارد دبیرستان نظام شد . پس از تبعید رضا شاه وی برای ادامه تحصیل به دانشگاه پرینستون امریکا رفت اما یکسال بعد با اجازه برادرش محمدرضا به ایران بازگشت و وارد دانشکده افسری شد و در سال 1350 به درجه سرتیپی رسید . وی در سال 1326 با هما اعلم دختر دکتر امیراعلم و نوه حسن وثوق ( وثوق‌الدوله ) ازدواج کرد و از او صاحب دو فرزند به نانمهای "مهرناز" و "بهمن" شد که اولی در 3 سالگی درگذشت . غلامرضا پس از جدایی از هما اعلم با منیژه جهانبانی دختر سرلشکر منصور جهانبانی ازدواج کرد و از او صاحب 3 فرزند به نامهای "مریم" ، "آذردخت" و "بهرام" شد . وی بخاطر فعالیت‌های اقتصادی و اعمال نفوذ‌های غیرقانونی همیشه مورد انتقاد قرار داشت و پس از خواهرش اشرف منفورترین عضو خانواده در نزد مردم بود.(16)
منوچهر آزمون ایستاده، غلامرضا پهلوی نشسته
عبدالرضا پهلوی
وی هفتمین فرزند رضا شاه پهلوی و نخستین فرزند وی از عصمت بود که در 9 مهر 1303 تولد یافت . بعد از تحصیلات مقدماتی برای ادامه تحصیل به مدرسه له روزه سوئیس فرستاده شد . وی سرانجام تحصیلاتش را در رشته علوم سیاسی در دانشگاه هاروارد به پایان رساند . در سال 1329 با پری سیما زند دختر ابراهیم زند از وزرای همان دوره ازدواج کرد . او به دلیل مسایل شخصی و خانوادگی از دربار دوری می‌کرد . او پس از انقلاب از ایران خارج شد و کسی از محل زندگی او اطلاعی ندارد . وی صاحب دو فرزند به نامهای "کامیار" و "سروناز" بود که آنها نیز بعد از انقلاب ایران را ترک کردند .
احمدرضا پهلوی
هشتمین فرزند و پنجمین پسر رضا شاه و دومین فرزند از بطن ملکه عصمت دولتشاهی بود . در 5 مهر 1304 به دنیا آمد پس از تحصیلات ابتدایی مشغول تحصیل در مدرسه نظام بود که پس از برکناری و تبعید پدرش در سال 1320 با او به آفریقای جنوبی رفت . در سال 1323 برای ادامه تحصیل به بیروت رفت و پس از مرگ پدرش به ایران بازگشت . وی در سال 1325 با سیمین تاج بهرامی دختر دکتر حسین احیاءالسلطنه بهرامی ( همان کسی که در صحن مجلس به گوش سید حسن مدرس سیلی نواخت ) ازدواج کرد که ثمره این ازدواج دو فرزند به نامهای "شاهرخ" و "شهلا" بودند . (18)
این پیوند در سال 1333 به جدایی انجامید و احمدرضا در سال 1337 با رزا بزرگ‌نیا دختر محمد بزرگ‌نیا معروف به دانش بزرگ‌نیا ازدواج کرد . و از او نیز صاحب سه فرزند به نامهای "شاهین" ، "شهرناز" و "پری‌ناز" پهلوی شد .
وی در امور اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی دخالتی نمی‌کرد و کمتر در دربار حاضر می‌شد وی پس از انقلاب به همراه خانواده‌اش ایران را ترک کرد . (19)
محمودرضا پهلوی
نهمین فرزند رضا شاه و ششمین پسر وی از بطن ملکه عصمت دولتشاهی بود که در 12 بهمن 1305 به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و مقدماتی را در تهران به پایان برد و برای ادامه تحصیل در رشته مدیریت بازرگانی و صنعتی در دانشگاه کالیفرنیا و میشیگان به امریکا رفت . وی پس از بازگشت به ایران در سال 1333 با مهردخت اعظم زنگنه ازدواج کرد که این ازدواج پس از سه سال به جدایی انجامید . در سال 1343 با مریم اقبال دختر منوچهر اقبال ازدواج کرد ولی نامبرده نیز پس از مدتی از او جدا شد و با شهریار شفیق پسر اشرف پهلوی ازدواج کرد . محمودرضا در فساد اقتصادی شاخص‌ترین فرد خانواده پهلوی بود. وی در سال 1357 ایران را ترک کرد . (20)
حمیدرضا پهلوی
یازدهمین فرزند رضا شاه و هفتمین پسر وی و پنجمین فرزند از بطن ملکه عصمت دولتشاهی بود . وی در 13 تیر ماه 1311 متولد شد . پس از تبعید رضا شاه با پدر به افریقای جنوبی رفت و در سال 1323 برای ادامه تحصیل به بیروت رفت اما پیشرفتی نداشت . در سال 1330 در سن 19 سالگی با دختر عموی مادرش مینو دولتشاهی فرزند ابوالفتح دولتشاهی ازدواج کرد که منجر به طلاق شد. به دلیل بی‌بندو باری و مشکلات اخلاقی عنوان شاهزادگی از وی سلب و از دربار رانده شد . وی صاحب دو فرزند به نامهای "بهزاد" و "نازک" از مینو خامنه شد. این دو بعد از طلاق پدر و مادر، تحت سرپرستی عمویشان محمدرضا قرار گرفتند .(21)
محمدرضا پهلوی
متولد 1298 هـ . ش سومین فرزند رضا شاه ، اولین پسر وی و دومین فرزند ( به همراه خواهر دوقلویش اشرف ) از بطن تاج‌الملوک آیرملو بود . محمدرضا شاه تا شش سالگی تحت مراقبت مادربزرگ قرار داشت. در آذر ماه 1304 که رضا خان به دنبال خلع قاجاریه و تشکیل مجلس مؤسسان به سلطنت رسید محمدرضای شش ساله نیز ولیعهد ایران شد .
وی در شهریور ماه سال 1320 در حالیکه هنوز دوازده سال تمام نداشت برای ادامه تحصیل به سوئیس اعزام شد و به امر رضا شاه دکتر مؤدب نفیسی به عنوان سرپرست وی تعیین شد و مقرر گشت که کلیه امور تحصیلی و شخصی وی در سوئیس زیر نظر مسئولیت وی اداره شود .(22) محمدرضا در دوران تحصیل در سوئیس تمایلی به معاشرت و مجالست با برادرش علیرضا که همراه او برای ادامه تحصیل به سوئیس فرستاده شده بودند نداشت و با دو برادر دیگرش غلامرضا و عبدالرضا که سال بعد به سوئیس اعزام شدند رفت و آمد زیادی نداشت. (23)
محمدرضا شاه در بهار 1315 به دستور پدر قبل از اینکه بتواند دیپلم مدرسه سوئیس را بگیرد به تهران مراجعت نمود . وی در شهریور ماه 1315 وارد دانشکده افسری شد و در یک گروهان ویژه که فرماندهی آن به عهده افسر خشنی به نام سروان محمود امینی واگذار شده بود مشغول تحصیل گردید . وی پس از طی دو سال از دانشکده افسری مانند سایرین با درجه ستوان دومی فارغ‌التحصیل شد . و در سال 1320 پس از تبعید رضا شاه رسما به سلطنت ایران رسید .
ازدواج با فوزیه : رضا شاه همواره در فکر یک ازدواج سیاسی یا یک ازدواج سلطنتی برای محمدرضا شاه بود که از این طریق هم پیوندهای سیاسی کشور خود را با یک کشور دیگر همسایه مستحکم‌تر سازد و هم با آوردن عروسی از یک خانواده سلطنتی اعتبار تازه‌ای برای سلسله نوبنیاد خود فراهم آورد و سرانجام دختری زیبا از خانواده سلطنتی مصر در نظر گرفته شد . وی فوزیه دختر ملک فؤاد پادشاه فقید مصر بود . فوزیه خواهر ملک فاروق متولد 5 آبان 1300 در اسکندریه مصر می‌باشد.(25) حسین فردوست طراح این ازدواج را انگلیسی‌ها می‌داند که در جهت نزدیک کردن ایران و مصر و تولد ولیعهدی دو رگه سعی در پیشبرد مقاصد سیاسی داشتند . بالاخره مراسم عقد فوزیه و ولیعهد ایران ( در آن زمان فوزه 17 یا 18 سال داشت و ولیعهد 19 ساله بود ) در روز پانزدهم مارس 1939 م ( 1317 هـ . ش ) در قاهره مصر جاری شد . فوزیه دختری با شخصیت و تحصیل کرده بود و تنها فرزند وی از شاه "شهناز" متولد 1318 می‌باشد .
اما این ازدواج بدلیل اینکه فوزیه نتوانسته بود فرزند پسری به دنیا بیاورد و بر اثر دخالتها و کارشکنی‌های پی در پی اشرف و ملکه مادر در سال 1324 طبق قوانین مصر از شاه طلاق گرفت و در سال 1327 نیز طلاق او در ایران صورت پذیرفت و سرپرستی تنها دخترش شهناز نیز که آن زمان 8 ساله بود به پدرش رسید .(26) فوزیه در سن 84 سالگی در لوزان سوئیس ( 9 بهمن 1383 ) درگذشت.
از سال 1324 که ممدرضا پهلوی از فوزیه جدا شد تا سال 1329 که ثریا اسفندیاری توسط خواهرش شمس به وی معرفی شد به صورت مجرد زندگی می‌کرد .
از راست: محمدرضا پهلوی، ملکه نازلی مادر فوزیه، رضاخان و فوزیه
ثریا اسفندیاری: دختر خلیل اسفندیاری و اوا کارل متولد 1311 در چهارمحال و بختیاری ، شهرستان نارسان، روستای قهفرخ ( فرخ شهر کنونی ) متولد شد . وی یک برادر کوچکتر به نام بیژن داشت . دوران کودکی او در برلین گذشت در سال 1316 به همراه خانواده به ایران بازگشت و در اصفهان در مدرسه آلمانی‌های مقیم اصفهان به تحصیل پرداخت و زبان فارسی را نزد معلم خصوصی فرا گرفت . با تعطیل شدن مدرسه آلمانی‌ها در سال 1320 پس از اشغال ایران ، وی وارد مدرسه مسیونرهای مبلغان انگلیسی شد و تا 15 سالگی در این مدرسه بود . در سال 1326 به سوئیس رفت و زبان فرانسه را آموخت . و در آنجا بود که توسط شمس برای ازدواج با محمدرضا شاه انتخاب می‌شود و در یک مهمانی رسمی در سفارت ایران به محمدرضا شاه معرفی شده و در 23 بهمن 1329 با وی ازدواج می‌کند . (27)
در 24 اسفند 1336 بدلیل بچه‌دار نشدن از شاه جدا می‌شود وی در 3 آبان 1380 درگذشت . جنازه‌ی وی در مونیخ آلمان در کنار پدر و مادرش دفن شد . و همین‌طور جنازه برادرش بیژن که یک هفته پس از او فوت کرد .
محمدرضا پهلوی و ثریا اسفندیاری
فرح دیبا: آخرین و سومین ازدواج محمدرضا شاه با فرح دیبا ( دختر سهراب دیبا از افسران پایین رتبه ارتش شاهنشاهی، درگذشته در سنین جوانی به مرض سل) بود . فرح متولد 1317 در تبریز بود ، مادرش فریده قطبی نام داشت و پس از فوت پدر سرپرستی وی و مادرش را دایی وی بر عهده گرفت که وضع مالی وی نیز معمولی بود .
بهرحال فرح تحت سرپرستی دایی خود بزرگ شده و برای ادامه تحصیل در رشته معماری عازم پاریس می‌شود و در آنجا بود که از نظر تأمین هزینه تحصیل و اقامت در مضیقه افتاد و تحت شرایط محیط زندگی و رواج افکار و عقاید کمونیستی در فرانسه آن روز گرایش‌های چپی پیدا کرد .(28) فردوست در خاطراتش آورده که فرح دیبا از فرط استیصال برای کمک مالی به سراغ اردشیر زاهدی در حصارک می‌رود و زاهدی توسط شهناز وی را به شاه معرفی می‌کند. محمدرضا بلافاصله به وی پیشنهاد ازدواج می‌دهد و بدین ترتیب فرح ملکه ایران می‌شود.(29)
فرح بالای سر محمدرضا پهلوی
پسران محمدرضا پهلوی
رضا پهلوی
اولین فرزند محمدرضا با فرح دیبا متولد 9 آبان 1339 تهران است. (30) وی قبل از وقوع انقلاب اسلامی 1357 مشغول تحصیل در رشته خلبانی هواپیمای جنگنده در امریکا بود . پس از مرگ محمدرضا پهلوی در مصر، راهی مراکش و سپس امریکا شد و در رشته علوم سیاسی دانشگاه کالیفرنیا لیسانس گرفت. در 22 خرداد 1325 وی با یاسمین اعتماد امینی ازدواج کرد . و از او صاحب 3 دختر به نامهای "نور" ، "ایمان" و "فرح" شد .
فرح، رضا و محمدرضا پهلوی
علیرضا پهلوی
دومین فرزند محمدرضا و فرح در 18 اردیبهشت 1345 به دنیا آمد و نام عموی درگذشته‌اش را بروی نهادند. (31) با وقوع انقلاب اسلامی وی در حالیکه کودکی بیش نبود به همراه خانواده‌اش ایران را ترک کرد و از آن زمان به تحصیل و زندگی در خارج پرداخت . وی به سال 1381 با دختری ایرانی به نام سارا طباطبایی ازدواج کرد . او در نهایت در سال ۱۳۸۹ اقدام به خودکشی کرد، که گفته می شود، علت خودکشی مرگ معشوقه اش می باشد.
از راست به چپ: رضا، فرحناز، علیرضا و لیلا پهلوی
دختران محمدرضا شاه
محمدرضا شاه در خلال ازدواج‌های خود دارای سه دختر به نامهای شهناز ، فرحناز و لیلا شد .
شهناز حاصل ازدواج محمدرضا با فوزیه بود . روابط شهناز با عمه‌ها و مادربزرگش از آنجا که آنها را در طلاق مادرش مقصر می‌دانست چندان گرم نبود . به همین جهت قرار شد جهت تحصیل به یک مدرسه و سپس کالجی در اروپا فرستاده شود . وی پس از کودتای 1332 به ایران بازگشت و در سال 1335 به عقد اردشیر زاهدی پسر فضل‌الله زاهدی درآمد پس از به دنیا آوردن فرزندشان مهناز در سال 1343 از اردشیر زاهدی جدا شد ( پس از مرگ سرلشکر فضل‌الله زاهدی ) و پس از مدتی به سوئیس رفت و در آنجا با خسرو جهانبانی فرزند سپهبد جهانبانی آشنا شد و بدون اجازه درباربا او ازدواج نمود. وی سالها آنجا ماند تا اینکه با وساطت فرح دیبا بخشیده شد و به ایران آمد . شهناز پیش از انقلاب به مذهب روی آورد و نام خود را به هاجر تغییر داد و از آن پس با روسری در مجالس خصوصی شرکت می‌کرد. وی از سیاست بکلی به دور بود.(32)
شهناز پهلوی، اردشیر زاهدی و دخترشان مهناز.
فرحناز دختر دوم محمدرضا در سال 1341 به دنیا آمد. در ابتدا تحت تعلیم مربی سوئیسی به آموختن زبان فرانسه مشغول شد و سپس در دبستانی در جنب قصر نیاوران که برای خانواده پهلوی و پاره‌ای از رجال بنا شده بود به تحصیل پرداخت . 16 ساله بود که بدلیل انقلاب اسلامی ناچار به ترک ایران شد و در امریکا مشغول تحصیل گشت(33) . وی با سرمایه هنگفتی که از ارثیه پدرش به دست آورد سهامدار چند مؤسسه و کارخانه بزرگ امریکا گشت و اکنون به صورت مجرد در امریکا زندگی می‌کند .
لیلا سومین دختر محمدرضا و آخرین فرزند او و فرح می‌باشد که در سال 1349 در کاخ نیاوران به دنیا آمد(34) . 8 ساله بود که با والدینش به حالت تبعید از ایران خارج شد و در طول دوران دربه‌دری همراه پدر و مادر بود . 10 ساله بود که در یک مدرسه امریکایی در قاهره نام‌نویسی کرد و مدتی بعد برای آنکه ناظر مرگ پدر نباشد راهی اسکندریه شد و در آنجا بود که خبر مرگ پدر را شنید و به امریکا رفت . وی با وجود داشتن تحصیلات عالیه در رشته ادبیات تطبیقی به شدت افسرده بود و از سردردهای میگرنی و دردهای عضلانی رنج می‌برد . شکست عشقی او باعث شد که در سن 31 سالگی (سال 1988 ) دست به خودکشی بزند. لیلا پهلوی در پاریس دفن شد .
از راست به چپ: پایین فرحناز و لیلا پهلوی بالا یاسمن همسر رضا پهلوی و فرح دیبا
پی‌نوشتها:
1. نجفقلی پسیان و خسرو معتضد ؛ از سواد کوه تا ژوهانسبورگ : زندگی رضا شاه پهلوی ، نشر ثالث : 1382 ، ص 786.
2. حسین مکی ، تاریخ بیست ساله ایران ، نشر ناشر ، جلد سوم ، تهران 1363 ، ص 178.
3. همان ، جلد 8 ، ص 237.
4. حسین فردوست ، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی ، جلد اول ، تهران : اطلاعات ، 1382 ، ص 75
5. غلامحسین میرزا صالح ، رضا شاه : خاطرات سلیمان بهبودی ، شمس پهلوی ، علی ایزدی ، تهران : نشر نو ، 1372 ، ص 116
6. غلامحسین میرزا صالح ، همان ، ص 127
7. ثریا اسفندیاری ، خاطرات ثریا اسفندیاری ملکه اسبق ایران ، مترجم مجید موسوی ، تهران : سعادت بی‌تا ، ص 273
8. نیلوفر کسری ، زنان ذی نفوذ در خاندان پهلوی ، نقد دکتر باقر عاقلی ، نشر نامک ، 1379 . صص 102-73
9. فردوست همان ، ص 230
10. سیروس غنی ، یادداشتهای دکتر قاسم غنی
11. فردوست ، همان ، صص 102-23
12. بهرام افراسیابی ، همسران شاه ، همراه با دست‌نوشته‌های خاطرات فرح دیبا ، ص 283 . انتشارات مهتاب 1380 .
13. ثریا اسفندیاری ، همان ، صص 318-276
14. ثریا اسفندیاری ، همان ، صص 318-276
15. حسین فردوست ، صعود و سقوط پهلوی ، جلد اول ، ص 105
16. جلال انورمانی زاده و مختار جدیدی ، خاندان پهلوی به روایت اسناد ، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، جلد دوم ، ص 378
17. همان ، ص 473
18. همان ، ص 504
19. جلال اندرمانی زاده و مختار جدیدی ، پهلوی‌ها به روایت اسناد ، جلد دوم صص 6-3-5
20. همان ، صص 424-357
21. همان ، صص 438-435
22. محمود طلوعی ، پدرو پسر ، ناگفته‌ها از زندگی و روزگار پهلوی‌ها ، نشر علم 1372
23. محمود طلوعی همان ، ص 484
24. محمدرضا پهلوی ، مأموریت برای وطنم
25. طلوعی ، همان ، ص 412
26. سیروس غنی ، یادداشتهای دکتر قاسم غنی ، نشر کاوش ، 1371
27. ثریا اسفندیاری ، همان ، ص 110-95
28. محمود طلوعی ، همان ، صص 5-703
29. فردوست ، همان ، صص 211-210
30. نیلوفر کسری ، همان ، ص 221
31. نیلوفر کسری ، همان ، ص 223
32. نیلوفر کسری ، همان ، صص 8-177
33. نیلوفر کسری ، همان ، ص 196
34. نیلوفر کسری ، همان ، ص 217
1. نجفقلی پسیان و خسرو معتضد ؛ از سواد کوه تا ژوهانسبورگ : زندگی رضا شاه پهلوی ، نشر ثالث : 1382 ، ص 786.
2. حسین مکی ، تاریخ بیست ساله ایران ، نشر ناشر ، جلد سوم ، تهران 1363 ، ص 178.
3. همان ، جلد 8 ، ص 237.
4. حسین فردوست ، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی ، جلد اول ، تهران : اطلاعات ، 1382 ، ص 75
5. غلامحسین میرزا صالح ، رضا شاه : خاطرات سلیمان بهبودی ، شمس پهلوی ، علی ایزدی ، تهران : نشر نو ، 1372 ، ص 116
6. غلامحسین میرزا صالح ، همان ، ص 127
7. ثریا اسفندیاری ، خاطرات ثریا اسفندیاری ملکه اسبق ایران ، مترجم مجید موسوی ، تهران : سعادت بی‌تا ، ص 273
8. نیلوفر کسری ، زنان ذی نفوذ در خاندان پهلوی ، نقد دکتر باقر عاقلی ، نشر نامک ، 1379 . صص 102-73
9. فردوست همان ، ص 230
10. سیروس غنی ، یادداشتهای دکتر قاسم غنی
11. فردوست ، همان ، صص 102-23
12. بهرام افراسیابی ، همسران شاه ، همراه با دست‌نوشته‌های خاطرات فرح دیبا ، ص 283 . انتشارات مهتاب 1380 .
13. ثریا اسفندیاری ، همان ، صص 318-276
14. ثریا اسفندیاری ، همان ، صص 318-276
15. حسین فردوست ، صعود و سقوط پهلوی ، جلد اول ، ص 105
16. جلال انورمانی زاده و مختار جدیدی ، خاندان پهلوی به روایت اسناد ، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، جلد دوم ، ص 378
17. همان ، ص 473
18. همان ، ص 504
19. جلال اندرمانی زاده و مختار جدیدی ، پهلوی‌ها به روایت اسناد ، جلد دوم صص 6-3-5
20. همان ، صص 424-357
21. همان ، صص 438-435
22. محمود طلوعی ، پدرو پسر ، ناگفته‌ها از زندگی و روزگار پهلوی‌ها ، نشر علم 1372
23. محمود طلوعی همان ، ص 484
24. محمدرضا پهلوی ، مأموریت برای وطنم
25. طلوعی ، همان ، ص 412
26. سیروس غنی ، یادداشتهای دکتر قاسم غنی ، نشر کاوش ، 1371
27. ثریا اسفندیاری ، همان ، ص 110-95
28. محمود طلوعی ، همان ، صص 5-703
29. فردوست ، همان ، صص 211-210
30. نیلوفر کسری ، همان ، ص 221
31. نیلوفر کسری ، همان ، ص 223
32. نیلوفر کسری ، همان ، صص 8-177
33. نیلوفر کسری ، همان ، ص 196
34. نیلوفر کسری ، همان ، ص 217
